Những ngày cuối cùng của Yevgeny Prigozhin

Nước mắt cá sấu của Putin

Thứ Sáu tuần trước, máy bay riêng của ông trùm Wagner – Yevgeny Prigozhin – hạ cánh xuống thủ đô Cộng hòa Trung Phi (Central African Republic-CAR) để thực hiện sứ mệnh giải cứu một trong những quốc gia khách hàng đầu tiên của mình. Đế chế châu Phi của Prigozhin phát triển đến khoảng 5,000 thành viên được triển khai trên khắp lục địa.

Tại dinh tổng thống ven sông thủ đô Bangui, Prigozhin nói với Tổng thống CAR Faustin-Archange Touadera: “Cuộc binh biến bị hủy bỏ vào Tháng Sáu ở Nga sẽ không ảnh hưởng đến việc Wagner đưa các chiến binh mới và các khoản đầu tư mới đến các liên doanh ở Trung Phi” (nguồn tin từ một người biết rõ nội dung cuộc họp – dẫn lại từ Wall Street Journal).

Ngay sau đó, một chiếc trực thăng của tập đoàn Wagner hạ cánh gần đó chở theo năm chỉ huy thuộc Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (Rapid Support Forces). Một nhóm bán quân sự đã nhờ Wagner hỗ trợ tên lửa đất đối không và các vũ khí khác trong cuộc chiến chống chính phủ Sudan. Trực thăng đến Bangui từ tỉnh Darfur vốn bất ổn mang theo một món quà dành cho Prigozhin: Những thỏi vàng khai thác từ các mỏ được Wagner bảo vệ ở phía Tây Sudan.

Trong khi đó, ở phía bên kia sa mạc Sahara, các đối thủ của Prigozhin trong Bộ Quốc phòng Nga đưa ra một miếng mồi cạnh tranh tới các khách hàng của Wagner ở Libya. Điện Kremlin đang cố giành quyền kiểm soát mạng lưới rộng lớn của Prigozhin. Phái đoàn do Thứ trưởng Quốc phòng Yunus-Bek Yevkurov dẫn đầu. Prigozhin bay trở lại Nga cùng thời điểm đó, dừng lại ở Mali rồi bay qua không phận của các quốc gia khách hàng mà ông cố gắng không để rơi vào tay Kremlin.

Prigozhin không ngờ đó là chuyến đi cuối cùng của mình. Chiếc Embraer Legacy 600 chở Prigozhin và các phó tướng cấp cao nhất của ông ta rơi vào Thứ Tư 23 Tháng Tám 2023, tại địa điểm chỉ cách một trong những dinh thự ven hồ của Putin 40 dặm. Ngày hôm sau, 24 Tháng Tám, Putin gửi lời chia buồn với những người thiệt mạng trên chiếc máy bay, gọi Prigozhin là người có “câu chuyện đời phức tạp và đã đóng góp rất nhiều cho sự nghiệp của nước Nga”.

Trong nhiều năm, mạng sống của Prigozhin ngày càng dựa vào… trốn chạy và ngày càng ít dần số sân bay còn cho phép ông ta hạ cánh, đặc biệt sau cuộc nổi loạn nửa vời vào cuối Tháng Sáu 2023. Tập đoàn Wagner và hàng trăm công ty vỏ bọc mà nó liên kết đều liên quan đến các hoạt động đánh thuê nhưng sau này Prigozhin còn mở rộng sang tài chính, xây dựng, cung ứng, hậu cần, khai thác mỏ và tài nguyên thiên nhiên, thậm chí cả công ty đua ngựa Sporthorses Management do con gái Polina điều hành.

Các quan chức phương Tây và châu Phi cho biết thu nhập của Wagner có được từ hoạt động xuất khẩu vàng của Sudan sang Nga, kim cương và gỗ từ CAR sang Các Tiểu vương quốc Ả-rập Thống nhất (UAE) và Trung Quốc. Cái chết của chủ soái Yevgeny Prigozhin khiến tương lai của những doanh nghiệp đó trở nên bất định. Kremlin tuyên bố sẽ quốc hữu hóa mạng lưới kinh doanh tập trung vào quyền lực cá nhân Prigozhin.

David Lewis thuộc Đại học Exeter của Vương quốc Anh, nhận định: “Các phe phái khác nhau trong quân đội Nga có thể sẽ cố gắng giành lấy những hợp đồng kinh doanh béo bở này và tạo ra các lực lượng ủy nhiệm mới.”. Gần đây, các công ty lính đánh thuê mới do cơ quan tình báo quân sự GRU của Nga điều hành bắt đầu cạnh tranh để giành lấy các hợp đồng béo bở của Wagner.

Putin thậm chí từng đích thân nói với Tổng thống CAR Touadera “đã đến lúc phải xa Prigozhin”. Khi Touadera đến thăm St. Petersburg, quê hương của Prigozhin, để tham dự một hội nghị vào tháng trước, ông đã tránh chụp ảnh selfie với người đang giúp đỡ mình.

Phần lớn giao dịch của Prigozhin được che đậy bởi các công ty vỏ bọc từ lúc ông ta còn “thân mật” với Putin. Chính bức màn che giấu này đã giúp Kremlin dễ dàng phủ nhận khi Wagner giúp Nga gây ảnh hưởng. Nhiều thỏa thuận Prigozhin ký với các chính phủ nước ngoài được thực hiện trên cơ sở “bắt tay ngầm” kiểu “có qua có lại”, với các chi tiết chỉ có vài người thân tín biết.

Hàng ngàn công nhân, lính đánh thuê, đầu bếp, nhà địa chất mỏ và những kẻ lừa đảo trên mạng xã hội của Wagner thường được trả bằng tiền mặt do các chính phủ nhận sự giúp đỡ của Wagner thanh toán theo hoá đơn Prigozhin gửi đến.

Sau cuộc nổi loạn chết yểu của Yevgeny Prigozhin vào cuối Tháng Sáu 2023, Kremlin bắt đầu xác lập quyền kiểm soát đối với mạng lưới kinh doanh mờ ám của ông trùm đánh thuê. Bộ Quốc phòng Nga đã cử đại diện đến thông báo cho các chính phủ nước ngoài ở châu Phi là từ nay trở đi họ sẽ làm ăn trực tiếp với nhà nước Nga.

Luôn tin rằng mình không thể chết

Prigozhin luôn bác bỏ khả năng về cái chết đang chờ đón. “Tất cả chúng ta sẽ xuống địa ngục – Prigozhin nói trong một video không ghi ngày tháng, do kênh Grey Zone Telegram phát hành ngày 23 Tháng Tám (kênh thường xuyên đăng lại các tuyên bố chính thức của Wagner) – Nhưng trong địa ngục, chúng ta vẫn là những người giỏi nhất!”

Sau cuộc binh biến, Prigozhin đã đạt được thỏa thuận với Putin và chuyển lực lượng sang Belarus. Nhưng thay vì lùi vào bóng tối, Yevgeny Prigozhin đi khắp Trung Đông, Đông Âu và Châu Phi trong nỗ lực giữ vững mạng lưới kinh doanh ngầm. Thỉnh thoảng Prigozhin còn phát tán các tin nhắn âm thanh hoặc video ở những địa điểm không thể định vị, đề nghị tuyển lính đánh thuê cho chế độ quân sự mới nắm quyền ở Niger.

Tay lãnh chúa bị hơn 30 chính phủ trừng phạt xem việc chạy trốn là một phần của cuộc đời mình. Prigozhin bay trên những chiếc máy bay tắt bộ thu phát, và tránh không phận các quốc gia phương Tây, những nơi có thể đáp ứng đề nghị của Bộ Ngoại giao Mỹ: Thưởng $10 triệu cho những ai cung cấp thông tin dẫn đến bắt giữ Yevgeny Prigozhin, kẻ được cho là can thiệp vào cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2016.

Prigozhin từng bị buộc phải hạ cánh khẩn cấp ít nhất một lần ở giữa sa mạc Sahara vì máy bay hết nhiên liệu và phải thường xuyên tổ chức các cuộc họp trên đường băng, ngay trong máy bay để có thể thoát ra nhanh chóng. Ông ta đi đó đi đây bằng hộ chiếu giả và cử nhóm tiên phong chuyên gia an ninh mạng kiểm tra an toàn trước.

Tháng Mười 2022, Prigozhin đến một căn cứ không quân ở miền Đông Libya để gặp thủ lĩnh dân quân Libya Khalifa Haftar. Ông ta mặc quân phục với cầu vai ngoại cỡ và đội mũ chóp, đeo kính râm đen, để râu giả rậm rạp và được đoàn tùy tùng sáu người trang bị vũ khí hạng nặng bảo vệ.

Người dân địa phương tưởng ông ta là tín đồ của phong trào Hồi giáo chính thống Salafi. Những bức ảnh từ cuộc họp cho thấy Prigozhin mỉm cười; rồi hét vào mặt Khalifa Haftar thông qua một phiên dịch viên, ra giá khoảng $200 triệu để Wagner giúp bảo vệ các giếng dầu. Tháng sau, Prigozhin cử một máy bay riêng khác đến nhận tiền. Vì Prigozhin tin rằng chế độ của Haftar đã bị tình báo Pháp và CIA xâm nhập nên bộ đồng phục ông ta mặc trong các chuyến đi tới Libya phải được kiểm tra kỹ để bảo đảm không có thiết bị theo dõi lén gài vào.

Trong vụ binh biến ngày 23 Tháng Sáu khi Yevgeny Prigozhin kéo quân rầm rầm về Moscow, tin tình báo cho thấy Putin quyết tâm giết Prigozhin khi đoàn xe lính đánh thuê tiến đến Moscow nhưng Tổng thống Belarus Lukashenko đã gọi điện kịp thời, thuyết phục Putin từ bỏ ý định này và để ông trùm đánh thuê tạm lánh sang Belarus.

Ba ngày sau, Prigozhin đến Belarus bằng máy bay riêng. Kremlin bắt đầu giành quyền kiểm soát mạng lưới kinh doanh của Prigozhin, khi các đặc vụ thuộc Cơ quan An ninh Liên bang (FSB) đột kích vào trụ sở chính của Wagner ở St. Petersburg để tìm bằng chứng. Cơ quan thực thi pháp luật Nga tịch thu các máy tính và máy chủ tại cái loa tuyên truyền Patriot Media Group (tổ chức bị cáo buộc can thiệp vào cuộc bầu cử Hoa Kỳ năm 2016) của Wagner.

Các kênh truyền thông xã hội ủng hộ Wagner cũng bắt đầu bị chặn ở Nga và một số công ty con của Wagner bị cơ quan an ninh Nga đột kích, tìm thấy súng lục, hộ chiếu giả và số tiền tương đương $48 triệu tiền mặt cùng vàng miếng.

Bất chấp những đe dọa trên, Prigozhin vẫn hy vọng cứu vãn được các tiền đồn đánh thuê dày công xây dựng ở Châu Phi và Trung Đông. Một toán lính đánh thuê mới của Wagner dự kiến sẽ luân phiên tới CAR để bảo vệ đất nước này trước cuộc trưng cầu dân ý vào Tháng Tám (cho phép tổng thống phục vụ không giới hạn nhiệm kỳ). Một toán khác đã được triển khai huấn luyện lực lượng phòng thủ địa phương.

Các quan chức an ninh phương Tây cho biết, Wagner đã tăng cường số lính đánh thuê dọc biên giới với Congo để phòng ngừa cuộc tấn công của phiến quân từ bên kia biên giới. Trả lời phỏng vấn của Afrique Media tại Cameroon vào Tháng Bảy, Prigozhin nói: “Chúng tôi không giảm bớt mà còn mở rộng hơn và sẵn sàng tăng cường các lực lượng dự phòng. Hiện tại, tất cả nhiệm vụ đã được hoàn thành và sẽ tiếp tục cho dù bất cứ điều gì xảy ra với chúng tôi”.

Những ngày cuối cùng

Theo kênh Telegram Nga VchK-OGPU (nổi tiếng với những thông tin rò rỉ từ FSB), năm tuần sau cuộc nổi loạn, Prigozhin tìm cách kết nối với các nhà lãnh đạo châu Phi tại khách sạn Trezzini Palace ở St. Petersburg, một trong những điểm tổ chức Hội nghị thượng đỉnh Nga-Châu Phi với sự tham dự của 17 nguyên thủ quốc gia châu Phi, trong đó có Tổng thống Cộng hòa Trung Phi (CAR) Faustin-Archange Touadera.

Khi Touadera được Putin yêu cầu tránh gặp Prigozhin, ông trùm Wagner tìm cách tiếp cận với người phụ trách lễ tân của Touadera, sau đó đến gặp một nhà báo người Cameroon. Không ai trong các nhà lãnh đạo châu Phi tham dự hội nghị xuất hiện cùng Prigozhin.

Thay vào đó, họ được dẫn vào một phòng họp mạ vàng trong Kremlin ngồi đối diện Putin và người đàn ông mà Prigozhin xem là đối thủ: Tướng Andrey Averyanov, người cầm đầu đơn vị hoạt động tấn công bí mật của GRU. Viktor Bout (kẻ buôn vũ khí từng cung cấp vũ khí cho các lãnh chúa ở Liberia, vừa trở về Nga từ một nhà tù ở Mỹ sau cuộc trao đổi tù binh đổi lấy cầu thủ bóng rổ người Mỹ Brittney Griner, cũng có mặt.

Prigozhin đơn độc ở bên ngoài trong tâm trạng lo lắng rằng các hoạt động của Wagner ở châu Phi sẽ bị GRU tiếp quản. Cùng tuần diễn ra hội nghị thượng đỉnh, lực lượng bảo vệ tổng thống ở Niger đã quản thúc tổng thống thân Mỹ Mohamed Bazoum và thành lập chính quyền quân sự. Prigozhin công bố một bản ghi âm đề nghị cử lính đánh thuê đến giúp đỡ. Các đồng minh của ông ta ở Mali cũng gặp gỡ ban lãnh đạo mới của Niger.

Chuyến đi cuối cùng của Prigozhin là đến Bangui, thủ đô Cộng hòa Trung Phi, nơi Tổng thống Touadera và Giám đốc tình báo Wanzet Linguissara đồng ý gặp ông tại Phủ Tổng thống. Tại cuộc gặp, Prigozhin cho Tổng thống CAR biết rằng Wagner sẽ tăng cường sự hiện diện để đảm bảo an ninh và đầu tư thêm vào nông nghiệp. Ngày hôm sau, Prigozhin đón các chỉ huy nhóm bán quân sự Lực lượng Hỗ trợ Nhanh từ Sudan. Khi nhận số vàng được đóng trong thùng gỗ từ mỏ Songo ở Darfur, Yevgeny Prigozhin nói ông ta cần nhiều hơn nữa.

Rời Bangui, Prigozhin bay đến Bamako, Mali, đứng cạnh những chiếc xe bán tải của quân đội địa phương trong một video, trước khi trở lại Moscow. Thứ Ba 22 Tháng Tám 2023, một phái đoàn của Bộ Quốc phòng Nga, dưới sự dẫn đầu của Thứ trưởng Quốc phòng Yunus-Bek Yevkurov, tới Libya theo lời mời của tướng Khalifa Haftar.

Mohamed Eljarh, giám đốc điều hành công ty tư vấn an ninh Libya Desk cho biết cuộc binh biến của Prigozhin đã khiến những người thân cận của Haftar lo lắng về sự hiện diện của Wagner ở Libya. “Họ cảm thấy nếu Wagner làm điều đó ở Nga thì họ có thể làm điều đó ở Benghazi” – Eljarh nói.

Khalifa Haftar thảo luận về quan hệ đối tác quốc phòng chính thức với Nga và các sĩ quan tình báo Nga sẽ sớm có mặt ở Benghazi cùng binh lính của một công ty đánh thuê mới thành lập. Haftar yêu cầu Nga cung cấp phụ tùng thay thế, giúp bảo trì đội máy bay cũ kỹ và còn yêu cầu cung cấp máy bay không người lái của Iran mà Nga sử dụng ở Ukraine. Một quan chức an ninh Libya nhận định: “Nga muốn gửi thông điệp: Giờ đây mối quan hệ hợp tác giữa hai quân đội đã được chuyển từ Wagner sang chính phủ Nga”. Thứ trưởng Quốc phòng Yunus-Bek Yevkurov nói với Haftar: “Tổng thống Putin nói với tôi rằng Libya rất quan trọng đối với nước Nga. Đây là ‘đất nước Wagner’ đầu tiên chúng tôi đến thăm”.

Việc Thứ trưởng Quốc phòng Nga Yunus-Bek Yevkurov có mặt tại Libya để trấn an các đồng minh rằng chiến binh Wagner sẽ vẫn ở lại nước này – chỉ một ngày trước khi Yevgeny Prigozhin bị giết – cho thấy đó không phải là một sự kiện ngẫu nhiên. Kremlin muốn gửi một thông điệp đến những “khách hàng” như Libya rằng, có hay không có sự lãnh đạo của Yevgeny Prigozhin, Wagner cũng đã thuộc về sự cai quản của nhà nước Nga và từ nay mọi thương lượng mua bán gì đều phải thông qua nhà nước Nga chứ không phải Yevgeny Prigozhin.